بذر هیبریدی؛ تقاطع فناوری، امنیت ملی و تاب‌آوری معیشتی در دوران جنگ ترکیبی

در شرایط فعلی که ایران با جلوه‌های پیچیده‌ای از جنگ ترکیبی شامل تحریم‌های اقتصادی، فشارهای دیپلماتیک، جنگ رسانه‌ای و تهدیدات زیستی روبه‌روست، تأمین پایدار بذر به‌عنوان سنگ‌بنای امنیت غذایی کشور، اهمیتی راهبردی و فراتر از یک مقوله صرفاً کشاورزی یافته است.

خلاصه اجرایی

در شرایط فعلی که ایران با جلوه‌های پیچیده‌ای از جنگ ترکیبی شامل تحریم‌های اقتصادی، فشارهای دیپلماتیک، جنگ رسانه‌ای و تهدیدات زیستی روبه‌روست، تأمین پایدار بذر به‌عنوان سنگ‌بنای امنیت غذایی کشور، اهمیتی راهبردی و فراتر از یک مقوله صرفاً کشاورزی یافته است.

وابستگی ساختاری ایران به واردات بذرهای هیبریدی خارجی، به‌ویژه در محصولات استراتژیک، یک گلوگاه امنیتی خطرناک ایجاد کرده است؛ گلوگاهی که می‌تواند در قالب‌هایی چون “تحریم هدفمند بذر”، “دستکاری ژنتیکی بذرهای وارداتی” یا حتی سناریوهای بیوتروریسم زراعی به تهدیدی علیه امنیت ملی تبدیل شود. در مقابل، توسعه فناوری بذر هیبریدی در داخل کشور فرصتی راهبردی است. بهره‌گیری از ظرفیت دانشگاه‌ها، تشکیل کنسرسیوم‌های دانش‌بنیان، بازتعریف حمایت‌های دولتی و توسعه دیپلماسی کشاورزی با کشورهای غیرهمسو با تحریم‌ها می‌تواند وابستگی را کاهش دهد. با این حال، چالش‌هایی مانند ضعف زیرساخت‌های فناورانه، نبود سامانه ملی ذخیره ژنتیکی، ناهماهنگی نهادی و کمبود مشوق‌های اقتصادی نیازمند اصلاحات ساختاری و هماهنگی سیاستی است. بر این اساس، طبقه‌بندی بذر به‌عنوان کالای راهبردی، تدوین سند ملی بذر، و آینده‌پژوهی تهدیدات زیستی توسط پژوهشکده‌های تخصصی از جمله اقدامات حیاتی در مسیر خودکفایی و تاب‌آوری ملی به‌شمار می‌رود. این گزارش، با رویکردی راهبردی، به تبیین نقش حیاتی توسعه فناوری بذر هیبریدی بومی در تقویت استقلال زیستی، تاب‌آوری معیشتی و ثبات اقتصادی کشور می‌پردازد. در عین حال، تلاش شده تا فرصت‌های کم‌نظیری که ایران در این مسیر در اختیار دارد (نظیر اقلیم متنوع، ظرفیت علمی، و بازار بزرگ داخلی) در کنار چالش‌های نهادی، فناورانه و سیاسی موجود، شناسایی و تحلیل شوند.

• مقدمه

تولید بذر هیبریدی نمایانگر یک پیشرفت قابل توجه در علم کشاورزی است که رویکردی نوین برای ارتقای عملکرد محصولات کشاورزی فراهم می‌آورد. بذرهای هیبریدی محصول تلاقی کنترل‌شده دو گونه ژنتیکی متفاوت از یک نوع گیاهی هستند که نسل‌هایی با ویژگی‌های برتر از جمله عملکرد بالاتر تولید می‌کنند. برخلاف بذرهای مهندسی ژنتیکی، بذرهای هیبریدی شامل مهندسی ژنتیکی یا وارد کردن ماده‌ی ژنتیکی خارجی نبوده و بر اساس روش‌های پرورش سنتی تولید می‌شوند. همچنین ارزیابی‌های ایمنی کشاورزی به طور عمومی بر روی بذرهای هیبریدی به شیوه‌ای مشابه با دیگر محصولات کشاورزی انجام می‌شود و دستورالعمل‌های بین‌المللی ایمنی زیستی مانند استاندارد کارتاژنا که بر موجودات زنده تغییر یافته تمرکز دارند، بذرهای هیبریدی را در بر نمی‌گیرند.

روند جهانی توسعه‌ی فناوری‌های تولید بذر هیبریدی در چند دهه اخیر به دلیل توانمندی آنها برای افزایش قابل توجه بهره‌وری کشاورزی، بهبود امنیت غذایی و مقابله با چالش‌های زیست‌محیطی سرعت گرفته است. چندین کشور، به ویژه در اقتصادهای پیشرفته کشاورزی، سرمایه‌گذاری‌های قابل توجهی در تحقیق، توسعه و پذیرش بذرهای هیبریدی انجام داده‌اند که منجر به موفقیت‌های چشمگیری در بهبود عملکرد محصولات و تاب‌آوری آنها شده است. بازار جهانی بذرهای هیبریدی به طور چشمگیری در حال رشد است و پیش‌بینی می‌شود که تا سال ۲۰۳۲ به بیش از ۱۰۹.۸ میلیارد دلار برسد.

شرایط اقلیمی و آب و هوایی ایران، با ویژگی‌هایی چون تنوع زیاد اقلیمی و کمبود منابع آبی، به‌ویژه در مواجهه با خشکسالی‌های مکرر و تغییرات اقلیمی و سوءمدیریت داخلی در حوزه بازرگانی تأثیر منفی بر عملکرد محصولات کشاورزی و سبد مصرف خانوارها داشته است و پیش بینی می‌شود تا سال ۲۰۵۰ میلادی منجر به کاهش ۲۵ درصدی تولیدات مزرعه‌ای شود. این مسائل نه تنها تولیدات کشاورزی را تهدید می‌کنند، بلکه تهدیدات امنیت زیستی و دفاع زیستی کشور را نیز افزایش می‌دهند. در حال حاضر، بیش از ۹۹ درصد نیاز به بذرهای هیبریدی صیفی و سبزی کشور از خارج تامین می شود و آمار رسمی مبلغ ۲۵۰میلیون دلار را عنوان می کند و آمارهای غیررسمی مبلغی بین ۴۰۰ تا ۴۵۰ میلیون دلار است.

ایران بذرهای مورد نیاز خود را از مجموعه‌ای متنوع از کشورها در اروپا، آسیا، آمریکای شمالی و خاورمیانه تأمین می‌کند. بر اساس گزارارش سازمان توسعه و همکاری اقتصادی، ایران از بیش از ۲۰۹ کشور بذر وارد می‌کند، که هند (۳۷٪)، اوکراین (۱۵٪) و ایالات متحده (۱۰٪) بیش از ۶۰٪ از مجموع محموله‌های واردات بذر را به خود اختصاص داده‌اند. سایر تأمین‌کنندگان مهم بذرهای خاص شامل هلند، فرانسه، آلمان، ایتالیا، ترکیه، امارات متحده عربی و چین هستند که در دسته‌هایی مانند «دانه‌های روغنی» و بذرهای سبزیجات سهم قابل توجهی دارند. علاوه بر این، توافق‌نامه‌های تجاری دوجانبه و تغییر مسیرهای تجاری، مشارکت‌های ایران با چین، امارات، ترکیه، اتحادیه اروپا (۲۷ کشور عضو) و هند را در شرایط تحریم تقویت کرده‌اند.

واردات بذور از کشور مبدا یا به صورت مستقیم انجام می‌شود و یا به دلیل محدودیت‌های تجاری، از مسیرهای غیرمستقیم و با واسطه وارد می‌گردد. اعمال تحریم‌های بین‌المللی علاوه بر افزایش قیمت واردات، موجب  عدم شفافیت و عدم امکان ردیابی مبدا اصلی  بذرهای وارداتی شده و باعث ایجاد تهدیدات امنیت زیستی ناشی از واردات با واسطه، نگرانی‌های جدی در خصوص امنیت غذایی و پایداری کشاورزی در کشور شده است. به‌علاوه بررسی‌های میدانی امکان ورود بذور از سایر مسیرها مانند خرید‌های اینترنتی مستقیم توسط شرکت‌های ابری، ورود غیرقانونی از طریق مرز‌های آبی و…به کشور را فراهم می‌کند. در این مورد عموما بذور وارد شده بدون کنترل و قرنطینه در اختیار مصرف کننده قرار می‌گیرد و همین امر تهدید کننده امنیت زیستی و امنیت ملی است.

بر اساس نظر بسیاری از کارشناسان،  توسعه فناوری‌های کشاورزی یکی از نیاز‌های اساسی کشور برای تأمین امنیت غذایی و کاهش وابستگی به واردات است. در این میان، تولید بذر‌های هیبریدی، به‌ویژه در محصولات استراتژیک مانند ذرت، سبزیجات، برنج، گندم و چغندر قند، نقش مهمی در افزایش بهره‌وری خواهد داشت. توسعه تولید بذرهای هیبریدی در ایران، به‌ویژه با توجه به وابستگی شدید کشاورزی کشور به بهره‌وری، نه تنها یک نیاز فناورانه بلکه یک الزام امنیتی برای حفظ ثبات اجتماعی-اقتصادی و افزایش تاب‌آوری کشور در برابر بحران‌ها است. طبق گزارش‌های موجود از نهادهای ذیصلاح گستره‌ی محصولات استراتژیک ایران از جمله گندم، برنج، ذرت و جو، استفاده از بذرهای هیبریدی به خودکفایی نزدیک شده است؛ برای مثال، بهره‌وری گندم در پنج سال اخیر به بیش از ۳۰٪ افزایش یافته است. اما توجه چندانی به بذور سایر محصولات کشاورزی پر مصرف نشده است. بر همین اساس و با توجه به اهداف برنامه هفتم توسعه (۲۰۲۳-۲۰۲۷) که بر خودکفایی در تولید حداقل ۵۰ درصد از بذرهای سبزیجات و بذرهای هیبریدی تابستانی تأکید دارد، تحقیقات و توسعه در زمینه تولید بذرهای هیبریدی با بهره‌گیری از ظرفیت‌های شرکت‌های دانش‌بنیان و فناور، و همکاری سازمان‌های ذی‌ربط، در حال گسترش است. دانشگاه‌ها و پژوهشکده‌هایی مانند پژوهشکده بیوتکنولوژی کشاورزی ایران، مؤسسه تحقیقات اصلاح و تهیه نهال و بذر و  مرکز ذخایر ژنتیکی و زیستی ایران نقش کلیدی در این تحقیقات دارند. با این حال، هنوز در بسیاری از محصولات، توسعه بذرهای هیبریدی در مراحل ابتدایی تحقیقاتی است و نیاز به سرمایه‌گذاری و زیرساخت‌های بیشتر برای تولید تجاری این بذرها در مقیاس بزرگ وجود دارد. در ادامه به برخی از فرصت‌ها و چالش‌های پیش‌روی جمهوری اسلامی ایران همگام با توسعه فناوری‌های مرتبط با بذر‌های هیبرید به طور اجمالی مورد بررسی قرار خواهد گرفت.

• فرصت‌های پیش‌روی ایران با توسعه فناوری بذرهای هیبریدی

در شرایطی که جهان با تهدیدات فزاینده زیستی، اقلیمی و ژئوپلیتیکی مواجه است، امنیت غذایی به‌عنوان یکی از ارکان بنیادین امنیت ملی، بیش از هر زمان دیگری نیازمند سیاست‌گذاری هدفمند و مبتنی بر ظرفیت‌های بومی است. توسعه فناوری‌های بذر هیبریدی در داخل کشور، یکی از کلیدی‌ترین مولفه‌های دستیابی به این هدف است. این راهبرد نه‌تنها به تولید پایدار محصولات کشاورزی منجر می‌شود، بلکه زیرساختی حیاتی برای کاهش وابستگی، افزایش تاب‌آوری اقتصادی، و مقابله با تهدیدات نوین از جمله جنگ‌های زیستی فراهم می‌آورد.

۱- حفاظت از ذخایر ژنتیکی و تنوع زیستی؛ سنگ‌بنای امنیت زیستی پایدار

با تکیه بر بذرهای بومی و مقاوم، کشور می‌تواند از فرسایش ژنتیکی گونه‌های ارزشمند خود جلوگیری کرده و تاب‌آوری اکوسیستم‌های کشاورزی را در برابر نوسانات اقلیمی و زیستی تقویت کند. توسعه بذرهای هیبریدی بر پایه منابع ژنتیکی داخلی، تضمینی برای حفظ و احیای گونه‌های بومی و کاهش ریسک انقراض آن‌هاست. همچنین، این امر امکان تدوین سازوکارهای پیشرفته نظارت، قرنطینه و ردیابی دیجیتال بذر را فراهم می‌سازد.

۲- استقلال فناورانه؛ خنثی‌سازی تحریم و توسعه زیست‌فناوری

تحول در زیرساخت‌های فناورانه تولید بذر شامل آزمایشگاه‌های مولکولی، گلخانه‌های کنترل‌شده، زنجیره سرد و فناوری‌های نوین مانند کشت بافت و ویرایش ژن، بستر ایجاد مزیت‌های علمی و اقتصادی جدیدی را فراهم می‌آورد. این تحول به‌ویژه در شرایط تحریم، امکان توسعه ظرفیت علمی کشور در حوزه‌های دارویی، محیط‌زیست و بیوانفورماتیک را نیز مهیا می‌سازد و از اتلاف منابع انسانی جلوگیری می‌کند.

۳-  بازدارندگی در برابر جنگ‌های زیستی و اقتصادی

در عصر جنگ‌های ترکیبی، که ابزارهای نوین تهدید مانند بذرهای آلوده، پاتوژن‌های گیاهی و حملات سایبری علیه زنجیره تأمین غذا به کار گرفته می‌شوند، توسعه بومی بذرهای هیبریدی و ایجاد زیرساخت‌های تشخیص و ایمنی زیستی، یکی از ارکان حیاتی برای تقویت بازدارندگی ملی و امنیت پایدار تلقی می‌شود. همچنین فناوری‌های بومی در حوزه بذر، با فراهم‌سازی ابزارهای دیجیتال برای پایش زیستی، امکان واکنش سریع به تهدیداتی چون آفات نوظهور یا تغییرات اقلیمی را ایجاد می‌کنند. در نتیجه، سیستم کشاورزی کشور می‌تواند از فاز منفعل به فاز پیش‌بینی‌پذیر و مقاوم ارتقاء یابد.

۴- بهره‌وری بالاتر منابع آبی و تاب‌آوری اقلیمی

بذرهای هیبریدی بومی، به‌ویژه آن‌هایی که با شرایط اقلیمی خشک و نیمه‌خشک ایران توسعه یافته‌اند، توانایی بهبود عملکرد در شرایط تنش‌های زیستی مانند خشکسالی و گرما را دارند. این امر، در مواجهه با بحران‌های منابع آبی کشور و افزایش جمعیت، یک مزیت راهبردی برای پایداری تولید غذایی خواهد بود.

۵- کاهش هزینه‌های تولید و کنترل تورم مواد غذایی

با بکارگیری بذرهای هیبریدی مقاوم، هزینه‌های تولید ناشی از مصرف آب، کود، سم و تلفات محصول کاهش یافته و این موضوع، ضمن کاهش وابستگی ارزی، باعث تعدیل قیمت نهایی محصولات کشاورزی و کاهش فشار معیشتی بر مردم می‌شود.

۶- حفاظت از محیط زیست و سلامت عمومی

با کاهش مصرف کودها و سموم شیمیایی، توسعه بذرهای هیبریدی نقش مهمی در حفظ کیفیت خاک، منابع آبی و سلامت جامعه ایفا می‌کند. این امر به‌ویژه در مناطق آلوده و بحرانی کشور، ضرورتی فوری و اجتناب‌ناپذیر است.

۷- کاهش وابستگی وارداتی؛ گامی راهبردی در حفظ اقتدار ملی

وابستگی بیش از ۹۰ درصدی به واردات بذرهای هیبریدی، علاوه بر تهدید امنیت غذایی، خروج قابل‌توجه ارز و افزایش آسیب‌پذیری در برابر بحران‌های ژئوپلیتیکی را به‌دنبال دارد. تولید داخلی این بذرها، استقلال ژنتیکی و اقتصادی کشور را تقویت کرده و در مقابل تهدیدات خارجی، یک لایه حفاظتی موثر ایجاد می‌کند.

• چالش‌های توسعه فناوری بذرهای هیبریدی در ایران

بر اساس “شکل الف” که نمایی از چالش‌های کلیدی توسعه فناوری بذرهای هیبریدی در ایران را به‌صورت طبقه‌بندی‌شده نشان می‌دهد، در مسیر دستیابی به خودکفایی ژنتیکی در کشاورزی، توسعه فناوری بذرهای هیبریدی در ایران با چالش‌هایی جدی و چندلایه مواجه است که ابعاد امنیت زیستی، امنیت ملی و امنیت اقتصادی را به‌شدت تحت تأثیر قرار می‌دهد. نخست، چالش‌های فناورانه از جمله نبود چرخه کامل و منسجم بین بانک‌های ژن، مؤسسات اصلاح‌گر و مراکز تولید بذر، مانعی بنیادین در مسیر استقلال زیستی کشور به‌شمار می‌آید. علاوه بر این، پیچیدگی علمی، هزینه‌بر بودن تحقیق، و ضعف زیرساخت‌های پیشرفته، موقعیت ایران را در زنجیره جهانی نوآوری تضعیف کرده است. در بُعد اقتصادی، وابستگی سالانه بیش از ۱۲۰ میلیون یورویی به واردات بذر، ایران را در برابر تکانه‌های ارزی و تحریم‌ها آسیب‌پذیر کرده و به‌نوعی امنیت ملی کشور را با تهدید مواجه ساخته است. در کنار آن، نبود سرمایه‌گذاری هدفمند و زیرساخت‌های ناکافی در ذخیره‌سازی و توزیع، بهره‌وری بذر را کاهش داده است. از سوی دیگر، چالش‌های قانونی، مانند سیاست‌های حمایتی معکوس، ضعف در نظارت بر واردات، و نقص در نظام مالکیت فکری، فضای فعالیت را برای نوآوری داخلی محدود کرده‌اند. همچنین کمبود نیروی انسانی متخصص، مهاجرت نخبگان، و شکاف میان دانش و عمل، حلقه انتقال فناوری به عرصه تولید را گسسته است. رقابت نابرابر با شرکت‌های خارجی، نبود بازار صادراتی و بی‌توجهی به تجاری‌سازی بذرهای بومی، شرایط ناعادلانه‌ای را برای تولیدکنندگان داخلی رقم زده است. این در حالی است که نبود هماهنگی میان نهادهای دولتی و خصوصی، نبود مزرعه‌های نمایشی، و ضعف در سیاست‌گذاری‌های حمایتی، گلوگاه‌های اصلی توسعه فناوری بذر در ایران به‌شمار می‌روند.

شکل الف- طبقه‌بندی چالش‌های توسعه فناوری بذرهای هیبریدی در ایران.

• توصیه‌های راهبردی به منظور توسعه بذرهای هیبریدی با حفظ امنیت زیستی

توصیه‌های حاضر در “جدول الف” با هدف تحقق خودکفایی در تولید بذرهای هیبریدی متمرکز است، به‌گونه‌ای که با کاهش وابستگی به واردات بذرهای هیبریدی، زمینه‌ افزایش تاب‌آوری زنجیره تولید بذر در برابر تحریم‌ها و تهدیدات زیستی فراهم شود. همچنین با ایجاد زیرساخت‌های فناورانه پایدار و توسعه بذرهای بومی و مقاوم، بستر لازم برای ارتقاء امنیت غذایی کشور از مسیر استقلال در منابع ژنتیکی محصولات کشاورزی مهیا گردد.

جدول الف. خلاصه‌ای از توصیه‌های راهبردی به منظور توسعه فناوری‌های مرتبط با بذرهای هیبریدی در ایران.